ЭЄ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ : ΤΟ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟ ΦΩΣ (ΤΟ ΘΕΙΟΝ ΠΑΘΟΣ) Μέρος 4.

ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΚΑΙ ΗΛΙΟΣ

...Ένας από τους θεούς που ταυτίζονται με τον Διόνυσο είναι και ο Ήλιος. Το μεγάλο Ετυμολογικό μας πληροφορεί πως ο Διόνυσος στην Ήλιδα  "ο αυτός τω Ηλίω νομίζεται". Από τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα οι Ρόδιοι ταυτίζουν τον Διόνυσο με τον μεγάλο θεό τους Ήλιο. Μια ζωγραφιά σε τάφο της Παλμύρας παρουσιάζει τον Διόνυσο με στέμμα ακτινωτό, το έμβλημα του Ήλιου. Το ίδιο έμβλημα κρατεί ο Διόνυσος σε μωσαϊκό της Ιππώνης κι ένας άτεχνος στα Σούσα ποιητής παρουσιάζει σαν ηλιακό τον θεό μας. Οι δρόμοι που ταυτίζουν τον Διόνυσο με τον Ήλιο είναι δυό. Ένας ηλιακός θεός πρωτεύει ανάμεσα στους βαλκανικούς λαούς και οι Παίονες "σέβουσιν μεν Ήλιον, άγαλμα δε Ηλίου παιονικόν δίσκος βραχύς υπέρ μακρού ξύλου".

Σε απόσπασμα από τον  "Τηρέα" του Σοφοκλή, ο Ήλιος προσαγορεύεται "Θρηξί πρέσβιστον σέβας".
Ο εθνικός θεός των Θρακών είναι έτσι ηλιακός κι οι Θράκες αφομοιώνουν τον Διόνυσο με τον ηλιακό τούτο θεό τους. Σε προχωρημένους καιρούς ο Μακρόβιος πληροφορεί πως οι Θράκες λατρεύουν magnifica religione ένα θεό Σεβάδιον (Σαβάζιον) που στο πρόσωπό του ταυτίζονται ο Διόνυσος και ο Ήλιος. Μία επιγραφή αναφέρεται στον Δία Ήλιον Σαβάζιον : "Διί  Ηλίω μεγά[λω] Σαβαζίω αγί[ω].
Πολύ αρχαιότερη αυθεντία ο Αισχύλος παράστησε στις  "Βασάρες" του, τη διονυσιακή μορφή του  "Θράκα" Ορφέα να λατρεύει τον Ήλιο. Η εκδοχή του Αισχύλου δεν συμπιάνεται με την θρακική μονάχα καταγωγή του διονυσιακού ήρωα, μα και με το σπέρμα της υστερότερης ορφικής ηλιολατρείας, που δίνει τον άλλο δρόμο του ταυτισμού Διονύσου και Ήλιου.

Ο Έρως, ο αρχέγονος θεός των Ορφικών λέγεται και Φάνης, όπου για τον υστερότερο ορφισμό είναι ο Ήλιος. Έτσι, όταν ο Διόνυσος ταυτίζεται στη θεωρία τους με τον Φάνη, ταυτίζεται και με τον Ήλιο : "όν δή καλέουσι Φάνητα τε και Διόνυσον / ευβουλήα τ΄άνακτα και Ανταύγην αρίδηλον / άλλοι δ΄ άλλο καλούσιν επιχθονίων ανθρώπων / πρώτος δ΄ες φάος ήλθε, Διόνυσος δ΄ επεκλήθη, / ούνεκα δινείται κατ΄απείρονα μακρόν Όλυμπον"...
Μια σειρά κι άλλα ορφικά αποσπάσματα ταυτίζουν τον Διόνυσο με τον Ήλιο. Ο Μακρόβιος παραδίνει τον στίχο : "Ήλιος, όν Διόνυσον επίκλησιν καλέουσιν και εία ξεκεύς, είς Άδης, είς Ήλιος, είς Δίονυσος".

Από έπη που αναγράφονται στον Εύμολπο, ο Διόδωρος παραθέτει τον στίχο : "αστροφαή Διόνυσον έν ακτίνεσσι πυρωπόν", σε ορφική πινακίδα των Θουρίων κορυφαίος θεός παρουσιάζεται ο Δίας, που ταυτίζεται με  τον Ήλιο και τη φωτιά, παναπεί ο Φάνης - Διόνυσος - Ζεύς ταυτισμένος με τον Ήλιο και ο Λυδός μαρτυρά πως Liber λέγεται από τους Ρωμαίους ο Διόνυσος, οιωνεί ελεύθερος, τουτέστιν Ήλιος. Η μυστηριακή βάση του ταυτισμού Διονύσου και Ήλιου μαρτυριέται από τον ίδιο ; "έν απορρήτω δε τω Διονύσω τα μυστήρια ετελείτο, δια τον πάσιν απόκρυφον είναι την του Ηλίου πός την του παντός φύσιν κοινωνίαν".

Στούς ταυτισμούς αυτούς συνεργούν ο συγκριτισμός των τελευταίων παγανιστικών αιώνων που χωνεύει τους λογίς θεούς σ΄έναν υπέρτατο θεό τον Ήλιο, η αυτοκρατορική προτίμηση του ενός ηλιακού θεού κι η δυναστική επιρροή του Μίθρα, θεού που έχει πάρει έντονο ηλιακό χαρακτήρα.

Όχι λίγο στους ταυτισμούς Διονύσου και Ήλιου συνεργούν οι ταυτισμοί Διονύσου και Απόλλωνα που από καιρό κι αυτός ηλιοτροπίζει. Σε κάθε περίσταση οι ταυτισμοί καλλιεργούνται περισσότερο από τους τελευταίους διανοούμενους υπερασπιστές του Παγανισμού παρά από πίστες λαϊκές, εξόν ίσως στην Ήλιδα και στην Ρόδο. Στη Ρόδο ο Ήλιος είναι ο επιχώριος κορυφαίος θεός και μέσα στη θεοκρασία τωνν τελευταίων αιώνων φυσικό είναι να χωνεύει σε βαθύτερες πίστες κορυφαίο θεό της λαϊκής και ηγεμονικής λατρείας. Στην Ήλιδα πάλι, λατρεύεται ο Σωσίπολις, αγόρι με χιτώνα αστροπλούμιστο, παράσταση που σα συγγενική με τη παιδική του Διόνυσου ευνοεί τους ηλιακούς σχετισμούς του.
Ένα ορφικό απόσπασμα τον κράζει σαν Δία και Ήλιο, θεό του παντός, παγγενήτορα, πατέρα γής και του πόντου : "αγλαέ Ζεύ Διόνυσε, πάτερ πόντου, πάτερ αίης, Ήλιε παγγενέτορ, Παν αιόλε, χρυσεοφεγγές".

Από όσα προηγήθηκαν έγινε κατανοητός ο συσχετισμός και η συνταύτηση του απολλωνίου  - Λόγου με το διονυσιακό - Πάθος. Στον ηθικό χώρο, το φώς του Λόγου έχει τη δύναμη να διευθετεί και τα πιο ατίθασα και παράλογα πάθη. Έχει τη δύναμη να τα εξισσοροπεί και να τα εναρμονίζει. Μπορεί να τα τιθασεύει και να τα μετατρέπει σε ευεργετικά από καταστροφικά. Την ηθική αυτή θέση που ιδαίτερα υποστήριξε η ελληνική φιλοσοφία όταν μιλούσε για την αρετή διατυπώνει με σαφήνεια ο Θεάγης ο Πυθαγόριος, τονίζοντας πως η αρετή δεν βρίσκεται στο ξερρίζωμα των παθών της ψυχής αλλά στον συντονισμό και  τη συναρμογή τους : "Δεί δ΄ έξιν τώ δέοντος υπάρχοισαν τάν αρετάν και μεσότητα των παθέων, μήτ απαθέα μήτ εμπαθέα ήμεν...Ούκ έν τώ υπεξελέσθαι τα πάθεα της ψυχάς, αδονάν και λύπαν, α αρετά πέπτωκεν (ευρίσκεται), αλλ΄ εν τω ταύτα συναρμόζεσθαι" (Στοβαίος Περί αρετής Α 68). Για αυτό και ο Διόνυσος παίρνει το επώνυμο  "Εύβουλος).

Μιά τέτοια συναρμογή των παθών, αλλά και μια ενότητα των ενστίκτων με στόχο το  "αγαθό" έιναι καθαρά ελληνική θέση και υπόδειγμα βίου. Για αυτό ο Νίτσε στη  "Γέννηση της Φιλοσοφίας" τονίζει :  "Σε όλα τα Ελληνικά ένστικτα ανακαλύπτουμε μια ενότητα που τα πειθαρχεί - ας την ονομάσουμε ελληνική θέληση. Το καθένα από τα ένστικτα αυτά τείνει να υπάρξει μόνο, απεριόριστα. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι προσπάθησαν να οικοδομήσουν τον κόσμο ξεκινώντας από τα ένστικτα τούτα. Ο πολιτισμός ενός λαού, εκδηλώνεται στην πειθαρχημένη ενότητα των ενστίκτων του λαού αυτού. Η φιλοσοφία δαμάζει το ένστικτο της γνώσης, η τέχνη δαμάζει το ένστικτο το δημιουργικό (των μορφών) και την έκσταση, η αγάπη δαμάζει τον έρωτα, κλπ".

Με αυτήν λοιπόν την πειθαρχημένη σύζευξη των δυνάμεων της ψυχής, του λόγου και του συναισθήματος, θεμελίωσε ο Έλληνας μια βούληση που είχε περιεχόμενο "συνδιαλλακτικό", μια αρετή που είχε αυτοπροσδιορισμό της τη  "μεσότητα" κι ένα ιδανικό που είχε καταξιωμένες τις έννοιες του μέτρου, της αρμονίας, της ισοτιμίας, της ισοσθένειας, του  "μηδέν άγαν". Ο άνθρωπος είναι μαζί ένα σκεπτόμενο και αισθαντικό όν. Πάνω  σ΄αυτές τις δύο διαστάσεις η παιδεία και η τέχνη εργάστηκαν για να πλάσουν το φωτεινό πρόσωπο του Έλληνα των κλασικών χρόνων.
Του Έλληνα με την ιδιαίτερη ευαισθησία στην φιλοσοφία και την επιστήμη (προϊόντα του Λόγου) καθώς και την τέχνη (προϊόν του Συναισθήματος).
Και αν με τη λέξη  "πνεύμα" ορίζουμε την οργανωμένη έκφραση της συνείδησης μέσα από την σύνθετη λειτουργία του ψυχικού οργάνου, τότε σωστά οι Έλληνες είδαν τον Λόγο και το Συναίσθημα σαν τις βασικές συνιστώσες του πνεύματος που είχαν σαν τελικό στόχο την βούληση του Αγαθού".

ΙΕΡΑ ΕΛΛΑΣ