Ο Ελληνικός κόσμος απεικονίζει το φαινόμενο της αθεϊας σε όλη την ποικιλία του. Ο πλούτος των πηγών και η σχετική ελευθερία έκφρασης επιτρέπουν τη μελέτη της γέννησής της, των εκδηλώσεων και των υποδηλώσεών της, στο πλαίσιο ενός πολιτισμού διαποτισμού από τη θρησκεία. Η πολυπλοκότητα ωστόσο και οι πολυειδειείς αποχρώσεις μεταξύ φιλοσοφικών και θρησκευτικών ρευμάτων καταδεικνύουν τον βαθμό ασάφειας της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ πίστης και απιστίας. Στον χειρισμό των όρων, επιβάλλεται εξαιρετική σύνεση, αρχής γενομένης από τον όρο άθεος, που προσδιορίζει τον πολέμιο, τον ενάντιο στους παραδοσιακούς θεούς. κάλλιστα όμως, ορίζει επίσης τον πιστό μιας άλλης θρησκείας ή απλώς ένα προληπτικό πνεύμα.
Μέχρι τον 5ο αιώνα: η παραδοχή ενός υλιστικού πανθεϊσμού.
Για μεγάλο διάστημα, από την αρχαϊκή έως την προσωκρατική περίοδο, η διάκριση μεταξύ αθεϊας και θρησκευτικής πίστης θεμελιώνεται με δυσκολία, εξαιτίας του ιδιάζοντος χαρακτήρα της θρησκείας και των φιλοσοφικών ρευμάτων. Στο σύνολό τους αντιμάχονται αναφανδόν την ιδέα της υπερβατικότητας. Η έσχατη πραγματικότητα είναι η άπλαστη και αιώνια φύση, μέρος της οποίας αποτελεί ο άνθρωπος. Οι ίδιοι οι θεοί εξάλλου είναι εγκόσμιοι, αιώνιοι, ενσώματοι, παρεμβαίνουν διαρκώς στα ανθρώπινα, καθορίζουν τη μοίρα, γνωστοποιούν τη βούλησή τους με χρησμούς, μεταστρέφονται με τη βοήθεια της μαγείας. Η παραδοσιακή ελληνική θρησκεία προσομοιάζει έντονα προς ένα φυσιοκρατικό πανθεϊσμό θεμελιωμένο στο μύθο, που προφανώς δεν βιώνεται πλέον, αλλά εννοιοποιείται, μορφοποιείται και συχνά αποδυναμώνεται από τους ποιητές τεμαχιζόμενος σε θρύλους και παραδόσεις. Στο επίπεδο του λαού, η θρησκεία αυτή βρίθει δεισιδαιμονιών και αποκρυφισμού. Πρόκειται επομένως, ούτως ή άλλως, για μια θρησκεία διασπασμένη, που προσεγγίζει αφενός τη θεωρητική αθεϊα, λόγω μιας τάσης προς τη συμβολική ερμηνεία των μύθων, αφετέρου την εμπειρική αθεία, λόγω της ενσωμάτωσης των μύθων στην καθημερινή ζωή. Εξαιτίας της συχνά αγοραίας πλευράς της ελληνικής μυθολογίας, οι ιστορικοί διερωτώνται εάν οι πιστοί πίστευαν όντως αυτές τις ιστορίες. Το ερώτημα ωστόσο όπως έδειξε ο Paul Veyne δεν τίθεται με αυτούς τους όρους. Άλλωστε η αλήθεια είναι πολιτισμικό φαινόμενο και οι ελληνικοί μύθοι αποτελούν στοιχεία ενός πνευματικού πολιτισμού, που δεν αποτιμάται με όρους της αλήθειας και του ψεύδους.
Τα προσωκρατικά φιλοσοφικά ρεύματα, που προσεγγίζουν την αλήθεια από μία ορθολογική σκοπιά, συγχέουν φύση και θεότητα, αποδίδοντας μέλιστα τέτοια προνόμια στην πρώτη, ώστε ο πυρήνας του πανθεϊσμού τους να βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την αθεϊα. Πολύ εύκολα η θεωρία τους μπορεί να εκτραπεί προς το πεδίο του φυσιοκρατικού υλισμού.
Πυρήνας της σκέψης τους είναι η ιδέα ότι υπάρχει μια ουσιαστική, άναρχη και ακατάλυτη πραγματικότητα, η ύλη, απλές μεταστοιχειώσεις της οποίας είναι όλα τα όντα. Ο Θαλής θεωρούσε ότι αυτή η πραγματικότητα είναι το νερό, ο Αναξημένης ο Αέρας, ο Ηράκλειτος η φωτιά και άλλοι η Γη. Αυτή η πρώτη ύλη είναι συγχρόνως θεϊκή, εμψυχώνεται από μία πνοή, ένα είδος οργανωτικού νου, που την καθιστά ζώσα ύλη. Η υλοζωιστική αυτή αντίληψη θεωρείται, εν γένει, αφετηρία του υλισμού - είναι η άποψη, την οποία ήδη από το 1841 υποστηρίζει στην διατριβή του ο Karl Max και επαναλαμβάνει ύστερα από λίγο ο Lange: "Ο υλισμός είναι τόσο αρχαίος όσο και η φιλοσοφία, όχι όμως αρχαιότερος".
Μία σύντομη επισκόπηση των κύριων προσωκρατικών θεωριών επιβεβαιώνει την καταφανέστατη κλίση τους προς την αθεϊα. Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι ο αρχαιότατος φιλόσοφος Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος περ. 610-547) έλεγε ότι η υλική αιτία και το πρώτο στοιχείο των πραγμάτων είναι το άπειρον (το ακαθόριστο, το αρχικό χάος), υπήρξε δε ο πρώτος που αποκάλεσε με τον όρο αυτό την υλική αιτία. Δηλώνει μάλιστα ότι αυτή δεν είναι ούτε το νερό ούτε κάποιο από τα καλούμε στοιχεία, αλλά μία ουσία διαφορετική, απροσδιόριστη, από την οποία προκύπτουν όλοι οι ουρανοί και οι εντός τους περικλειόμενοι κόσμοι. Το άπειρον, ουσία άπλαστη, δημιουργεί από τον ίδιο τον εαυτό του όλα τα υπάρχοντα όντα. Κατά τον 5ο αιώνα π.χ. ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος διακυρήσσει ότι το απόλυτο και αιώνιο ον είναι ο κόσμος. Ο κόσμος αυτός αναμφίβολα είναι θεός, αλλά ένας ενύπαρκτος θεός, καθ΄ όλα αδιαχώριστος από την ύλη. Ο ίδιος τέλος, περιφρονεί τον ανθρωπομορφισμό της λαϊκής θρησκείας και καταδικάζει όλες τις περί θεών θεωρίες: "O άνθρωπος αγνοεί και θα αγνοεί την αλήθεια σχετικά μετους θεούς".
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
ΙΕΡΑ ΕΛΛΑΣ 4/2/2024
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου