432 πχ : Το ψήφισμα του Διοπείθη, έναρξη του κύκλου των δικαστικών διώξεων για αθεϊα και ασέβεια.
Η αντιπαράθεση οξύνεται απότομα και η λανθάνουσα αθεϊα εκλαμβάνεται αίφνης ως κίνδυνος, ως απειλή που πρέπει να εξαλειφθεί. Στην Αθήνα, οι εκφράσεις της αθεϊας ή και του απλού σκεπτικισμού παύουν πλέον να είναι ανεκτές.
Σύμβολο του νέου πνεύματος είναι η περίπτωση του σοφιστή Πρωταγόρα, διδασκάλου της τέχνης του συλλογισμού και γνωστού για τον ακραίο σχετικισμό του. Ο Διογένης Λαέρτιος γράφει ότι <υπήρξε ο πρώτος που δήλωσε ότι κάθε ζήτημα υποστηρίζεται από δύο λόγους εκ διαμέτρου αντίθετους, ο ίδιος μάλιστα χρησιμοποίησε αυτή τη μέθοδο>.
Περί το 415 συνθέτει την πραγματεία "Περί θεών" από την οποία διασώζεται μόνο η πρώτη φράση:
"Ως προς τους θεούς, είναι αδύνατο να γνωρίζω αν υπάρχουν ή όχι, ή ποια είναι η μορφή τους, τα στοιχεία που εμποδίζουν την γνώση μου είναι πολλά, όπως η ασάφεια του ζητήματος και η συντομία του ανθρώπινου βίου". Αυτή η κατάφαση του θρησκευτικού σκεπτικισμού που πριν λίγα χρόνια δεν θα είχε θορυβήσει κανένα, στοιχειοθέτησε το πρώτο μαρτυρημένο autodafe στην ιστορία της Δύσης. "Εξαιτίας αυτού του προοιμίου", αναφέρει ο Διογένης Λαέρτιος, "διώχτηκε από την Αθήνα και τα βιβλία του παραδόθηκαν στην πυρά στην αγορά, αφού κατ' απαίτηση του κήρυκα επιστράφηκαν από τους αγοραστές τους".
Ο Πρωταγόρας, διδάσκαλος του σκεπτικισμού, δεν είχε μέχρι εκείνη τη στιγμή φήμη ασεβούς. Εκτός αυτού, το επίμαχο βιβλίο που ο ίδιος είχε αναγνώσει δημοσίως, ήταν απλώς μία δήλωση αγνωστικισμού: το ανθρώπινο πνεύμα εξαιτίας των ορίων του, αδυνατεί να κατακτήσει τη γνώση των θεών, δήλωση που διαφέρει βεβαίως από μία άρνηση της ύπαρξής τους. Στην εποχή αυτή ωστόσο δεν χωρούν τέτοιες διακρίσεις: "Έλεγε ότι δεν γνώριζε εάν υπάρχουν οι θεοί, κάτι που ισοδυναμεί με την δήλωση ότι γνωρίζει ότι δεν υπάρχουν", υποστηρίζει ο Διογένης ο Οινοανδεύς. Ο Επιφάνιος μάλιστα είναι πιο κατηγορηματικός: "Ο Πρωταγόρας έλεγε ότι δεν υπάρχουν θεοί, ότι δεν υπάρχει κανένας απολύτως θεός". Επομένως καταδικάσθηκε, ουσιαστικά, επί αθεϊα και η αυστηρότητα της ποινής ήταν παραδειγματική: εξορία, κατά τον Διογένη Λαέρτιο, κατ΄άλλους δε, καταδίκη εις θάνατον λόγω φυγοδικίας.
Προς τι μια τέτοια σκληρότητα απέναντι στην αθεϊα και την ασέβεια? Η υπόθεση διαδραματίζεται κατλα το 416/415, μεσούντος του Πελοποννησιακού πολέμου και ο ενάγων είναι ένας πλούσιος αριστοκρατικός, ο Πυθόδωρος, ενώ ο Πρωταγόρας είναι δημοκρατικός. Τα αίτια της έναρξης μιας σειράς καταγγελιών επί ασέβεια πρέπει να αναζητηθούν στη σχέση θρησκείας και πολιτικής, της οποίας την ιστορία έχει αναφέρει ο E.Derenne. Παρά ταύτα στην καταγγελία αυτή κρύβονται ταπεινότερα κίνητρα.
Στην αφετηρία αυτού του κυνηγιού μαγισσών, προβάλλει το ψήφισμα του 432, με εισηγητή τον Διοπείθη, το οποίο προβλέπει την υποχρεωτική δίωξη όλων, όσοι δεν πιστεύουν στους αναγνωρισμένους από την Πολιτεία θεούς. Ο Διοπείθης είναι μάντης και έχει θορυβηθεί από τη βαρύτατων φιλοσοφικών θεωριών στην Αθήνα. Στην πραγματικότητα ο ελιγμός του είναι προπάντων πράξη υπεράσπισης μιας απειλούμενης συντεχνίας. Με τη φυσική εξήγηση φαινομένων, που μέχρι τότε αποδίδονταν στη δράση θεοτήτων, οι στοχαστές κατέλυαν την πίστη και στη μαντική. Το πρώτο θύμα του ψηφίσματος, ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος, εγκατεστημένος στην Αθήνα από το 462 και διδάσκαλος του Περικλή, είχε πράγματι διακριθεί στη μελέτη των μετεωρολογικών και αστρονομικών φαινομένων. Ο Διογένης Λαέρτιος απαριθμεί τα φυσικά φαινόμενα στα οποία είχε δώσει "εξήγηση" :
..."Είχε πει ότι ο ήλιος είναι μια πυρακτωμένη μάζα μεγαλύτερη από την Πελοπόννησο, ότι η Σελήνη έχει κατοικίες, λόφους και κοιλάδες[...] ότι οι κομήτες είναι σύνοδος πλανητών που εκπέμπουν φλόγες και ότι οι διάττοντες αστέρες σχηματίζονται από τον αέρα σαν σπινθήρες, ότι οι άνεμοι γεννώνται από τον αέρα λόγω αραίωσης του από τον ήλιο, ότι ο κεραυνός προέρχεται από τη σύγκρουση νεφών ενώ οι αστραπές από την τριβή τους, ότι ο σεισμός είναι αποτέλεσμα της καταβύθισης του ανέμου μέσα στη γη"...
Οι εξηγήσεις αυτές περιορισμένες ακόμη σε ένα πολύ κλειστό κύκλο, υπονόμευαν την αξιοπιστία των μάντεων, που απέδιδαν τα φαινόμενα στους θεούς: <Ο Αναξαγόρας δεν ήταν ο ίδιος ένας αρχαίος συγγραφέας> σχολιάζει ο Πλούταρχος, η δε θεωρία του, καθόλου εκλαϊκευμένη, ήταν ακόμη απόρρητη και διαδιδόταν μόνο σε ένα μικρό κύκλο ατόμων που αναφέροταν σε αυτήν με ιδιαίτερη προσοχή και δυσπιστία [...] Εξουδετέρωναν τη θεότητα ανάγοντάς τη σε άλογες αιτίες, σε τυφλές δυνάμεις, σε αναγκαία φαινόμενα.
Ο Αναξαγόρας συνεπώς κατηγορήθηκε για ασέβεια εξαιτίας της έρευνάς του για την αποκάλυψη των θεϊκών μυστηρίων. Το ακριβές πειεχόμενο της απαγγελθείσας ποινής παραμένει άγνωστο: θάνατος ή οστρακισμός, κατά τον Ολυμπιόδωρο, φυλάκιση κατ΄άλλους. Ο Περικλής παρενέβη υπέρ του. Στο περιβάλλον του περίφημουστρατηγού διακρίνονται εξάλλου και άλλα πρόσωπα ύποπτα για ασέβεια, η γυναίκα του Ασπασία και ο γλύπτης Φειδίας.
Η επί ασεβεία καταγγελία εναντίον των "φυσικών" προσλαμβάνει πλέον τη μορφή ρεύματος. Η ελληνική θρησκευτική παράδοση, που αγνοεί την υπερβατικότητα και διακηρύσσει την ενότητα φύσης και θείου, ήταν δυνατό να καταλήξει σε μία οιωνεί αθεία, στην περίπτωση του μηχανιστικού υλισμού των φιλοσόφων, όπως προαναφέρθηκε, είτε σε ένα κράμα μαγείας-δεισιδαιμονίας. Ο επιστήμονας που εργαζόταν με θετικιστικό πνεύμα, κατηγορείται για την επιθυμία του να εισχωρήσει στο μυστικό των θεών, όπως καταθέτει ο Πλούταρχος, να εξονυχίσει το ιερό, μέσω ενός είδους <θεοτομής>. Εδώ ακριβώς έγκειται το νόημα του ψηφίσματος του Διοπείθη, όπως παραδίδει ο Πλούταρχος, "δυνάμει του οποίου ψηφίσματος διώκοταν για έγκλημα κατά της Πολιτείας όσοι δεν πίστευαν στους θεούς και δίδασκαν θεωρίες σχετικές με τα ουράνια φαινόμενα".
Η κατά του Αναξαγόρα κατηγορία είναι η "διδασκαλία του με στόχο την αποβολή και την εξάλειψη οισαδήποτε δεισιδαιμονίας που προκαλεί τον φόβο για τα ουράνια σημεία και τα ουράνια σώματα, τα οποία τρομοκρατούν και αυτούς που αγνοούν τις αιτίες τους και αυτούς που κατακυριεύονται από τον φόβο των θεών, γιατί σχετικά με αυτά δεν κατέχουν τη βέβαιη γνώση, την οποία παρέχει η αληθινή φυσική φιλοσοφία".
Μαγική εξήγηση εναντίον επιστημονικής: η αντιπαράθεση σύντομα θα γίνει κλασική. Από την εποχή αυτή παρεκκλίνει προς μία έγκληση κατά των φυσικών φιλοσόφων επί αθεϊα. Γιατί όμως η αθεία έχει ήδη αρχίσει να θεωρείται έγκλημα? Γιατί μία απλή πίστη πυροδοτεί τέτοιες μάχες? Γιατί το να μη πιστεύει κάποιος στους θεούς είναι σοβαρότερο από το να μη πιστεύει για παράδειγμα στο ότι η γη είναι στρογγυλή? Η κακόσημη συνδήλωση, που συνοδεύει έκτοτε τον όρο "άθεος" σχεδόν μέχρι σήμερα, φαίνεται μάλλον αινιγματική, κυρίως υπό το πρίσμα της κυρίαρχης και προφανώς πιο φιλελεύθερης στάσης της ελληνικής αρχαϊκής περιόδου.
Μόνη η συντεχνιακή αντίδραση των μάντεων αδυνατεί να εξηγήσει μία τέτοιου είδους αξιολόγηση που ευνοεί την πίστη εις βάρος της απιστίας. ¨όπως αποκαλύπτεται από την δίκη του Σωκράτη, άλλα στοιχεία αποκτούν ιδιαίτερη σημασία...
ΙΕΡΑ ΕΛΛΑΣ 5/4/2024
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...
